Nijmeegs Katern
Het Nijmeegs Katern, Nieuwsbrief voor de geschiedenis van stad en streek, is een uitgave van de vereniging Numaga en verschijnt vijf keer per jaar. Leden ontvangen het gratis. ISBN 0927-4642.
Nabestellingen: stuur een berichtje aan nabestelling@numaga.nl
De kosten voor het nabestellen van het Nijmeegs Katern bedragen € 7,90 incl. verzendkosten.
Het Nijmeegs Katern bevat journalistiek bewerkte en actuele bijdragen over de geschiedenis van Nijmegen en omgeving. Daarnaast is er een nieuwsrubriek, De Korte Golf, waarin activiteiten van Numaga en van verwante verenigingen en instellingen worden aangekondigd, en een rubriek Gesignaleerd, voor recente publicaties over de geschiedenis van Nijmegen. Het Katern biedt ruimte voor discussie en meningsvorming.
Kijk hier voor omslag en inhoudsopgave van het laatste nummer:
Nijmeegs Katern 2025/2
In de april aflevering van Nijmeegs Katern 2025 staan wederom twee artikelen. In het eerste artikel wordt door Esther Op de Beek het verhaal verteld van een viertal redacteuren van dagblad De Gelderlander die in 1956 de spot dreven met de experimentele poëzie van die tijd. Onder de titel De Quartslamp schreven zij onder pseudoniem in een vloek en zucht een boekje met experimentele gedichten. Dit lieten zij drukken en stuurden het als recensie-exemplaar naar diverse andere dagbladen. De recensies uit die kranten werden nadien natuurlijk breed uitgemeten in een groot artikel in De Gelderlander.
In het andere artikel gaat auteur Jan Jansen in op het feit dat naast de Hezelpoort onder het spoor in 1931 een tweede tunnel voor voetgangers en fietsers werd geopend. Vanwege de grote gebogen vorm ging deze al snel De Gaper heten. Onder het nabijgelegen drukke goederenspoorlijntje naar de haven was kort daarvoor ook al een voetgangerstunneltje gebouwd. Aldus werden ook toen al onveilige verkeerssituaties aangepakt.
Nijmeegs Katern 2025/1
In het eerste nummer van Nijmeegs Katern van 2025 staan een paar prachtige foto’s van Maria Austria (1915-1975), een van oorsprong Boheemse fotografe die vanaf de jaren ’50 naam maakte in Nederland. Het artikel gaat vooral in op de foto’s die Maria Austria maakte van Nijmegen in 1954, een heus ‘fotoverhaal’, dat werd gepubliceerd in zaterdageditie van het Algemeen Handelsblad. De auteur van het artikel Martien Frijns schreef ook de vuistdikke Fotobiografie over haar.
Het tweede artikel is een verhaal over het Nimweegs dialect, dat behoort tot de ’taalgroep’ van het zogenaamde Kleverlands. Auteur Lex Schaars breekt samen met een ‘Werkgroep’ een lans voor een erkende status van het Gelders Kleverlands, dat wezenlijk anders is dan het Nedersaksich Gelderse dialect, zoals dat bijvoorbeeld in Zutphen wordt gesproken.
In een laatste artikel vertelt Melchior de Grood over de columnist Naodus fan Nimweghe, die van 1936 tot 1940 in ’t Nimweegs in De Gelderlander schreef. Pas onlangs werd ontdekt dat de onder pseudoniem publicerende Naodus Bernard van Herwaarden is. Deze persoon figureert (onder een andere naam) in de pas verschenen roman Kiemrot van zijn kleindochter Hedwig van Herwaarden.
Nijmeegs Katern 2024/5
Het laatste nummer van Nijmeegs Katern van dit jaar, 2024 nr 5, telt
wederom twee artikelen. Het eerste gaat over een Latijns handschrift van Petrus Roovers uit 1627, dat zich bevindt in de norbertijner abdij van Berne in Heeswijk-Dinther. Het werd reeds eerder ontdekt maar is onlangs getranscribeerd en vertaald. Rob Camps schreef een artikel waarin de vertaling van het gedeelte dat over het Nijmeegse norbertinessenklooster gaat is opgenomen. Hierin wordt duidelijk dat het bewaard gebleven archief van de nonnen, dat zich sinds 2008 in het RAN bevindt, bij lange na niet compleet is. Drie van de met name genoemde abdissen en zes weldoeners van het klooster waren niet bekend. Eén van de in 1980 aan de Nonnenstraat opgegraven grafzerken, die van Antonius Forstenborch, doctor in de theologie (thans in het Valkhof Museum), kon gekoppeld worden aan een van de tot nu toe onbekende weldoeners van het klooster.
Het tweede artikel komt van Jos Beerens, die een wandtapijt beschrijft met de beroemde Slag bij Nieuwpoort (1600), naar een ontwerp van Adriaen van de Venne uit 1647. Dit tapijt werd vervaardigd in het vooraanstaande Delftse atelier van Van der Gucht, waar ook de landschapsverdures uit het Nijmeegse stadhuis werden geweven. Rondom de hoofdafbeelding van de slag zijn in de binnenboord, als een politieke boodschap, de hoofdsteden van de Zeventien Provinciën afgebeeld, waaronder ook Nijmegen of Novimagium. De auteur gaat op zoek naar de inspiratie voor de stadsgezichten en komt voor Nijmegen niet uit bij de stedenatlas van Braun en Hogenberg maar bij de kaart der Zeventien Provinciën van Blaeu.
Nijmeegs Katern 2024./4
Nummer 2024-4 van Nijmeegs Katern is een dubbeldik nummer dat uitkomt ter gelegenheid van het feit dat de historische vereniging Numaga dit jaar haar 70ste verjaardag viert.
Na een voorwoord van voorzitter Theo Engelen, 70 jaar Numaga, zijn drie artikelen opgenomen. De Tweede Wereldoorlog speelt in elk artikel een grote rol, vooral het jaar 1944, nu 80 jaar geleden, heeft een bijzondere impact gehad op de stad Nijmegen en op haar bewoners. Het nummer wordt geïllustreerd met zo’n 44 afbeeldingen!
Het eerste artikel is van Henk Janssen, die in Wijchen werd geboren tijdens de evacuatie van zijn ouders in het oorlogjaar 1944. Zoals zo velen waren ook zij gevlucht voor het oorlogsgeweld tijdens de periode dat Nijmegen frontstad was. De moeder van Henk kwam voor de bevalling terecht in de kousenfabriek van Frans Bloemen. Deze was ook ingericht voor de opvang van bejaarden. In het artikel wordt eveneens ingegaan op de periode vóór de oorlog toen de overheid al vroegtijdig allerlei maatregelen nam om dreigende situaties bij mogelijke evacuaties het hoofd te bieden. De auteur heeft veel nabestaanden geïnterviewd en hun verhaal opgetekend. Dat niet alle evacués in 1945 meteen terug konden naar hun stad of dorp blijkt uit de lange nasleep van de oorlog, het duurde geruime tijd voordat de kapotgeschoten en afgebrande huizen waren herbouwd of vervangen.
In het tweede artikel is een vertaling opgenomen van de hand van Henk Termeer, op wiens bureau een Engelstalig boek belandde over een heuse prins uit Bali, die in Amsterdam geneeskunde studeerde en in het najaar van 1944 in het St.Canisius-Ziekenhuis stage liep. Zijn belevenissen heeft hij in 1999 bij wijze van therapie kunnen uiten en verwerken door te aquarelleren. Vier van de 42 in het boek opgenomen kleurrijke afbeeldingen, die gaan over de redding van een patiënt in het Canisius, mochten in Nijmeegs Katern worden geplaatst.
Het derde artikel, geschreven door Anthony Livius en Rosa Raeijmaekers, gaat over de opkomst en ondergang van het City Theater in de Houtstraat. Dit theater ‘voor het gewone volk’, in 1935 opgericht door Piet van der Mars uit Utrecht en Abraham Kanis uit Den Haag, was wat goedkoper dan de andere bekende bioscopen in Nijmegen. Er werden kortingskaartjes uitgedeeld onder de werklozen in de benedenstad. Tijdens de oorlog nam de Duitse bezetter al snel het eigendom af van alle Joden en vanwege de joodse achtergrond van Kanis was Van der Mars bang dat ook hij zijn theater zou kwijtraken, maar behalve een onder toezicht stelling mocht hij blijven draaien. Het bombardement van 22 februari 1944 verwoeste uiteindelijk zijn pand. Na de oorlog herbouwde zijn vrouw Anna een nieuwe bioscoop, wederom in de Houtstraat.
Nijmeegs Katern 2024/3
Een wat langer artikel in Nijmeegs Katern 2024/3 gaat over het
stadsgezicht van Nijmegen in de Stedenatlas van Braun en Hogenberg uit 1575. Deze en ook andere afbeeldingen uit de 16de en 17de eeuw werden gebruikt bij de interpretatie van de archeologische resten, die in 2015-2018 tijdens de opgraving van de locatie Museum De Bastei waren gevonden.
De Nijmeegse archeologen kwamen tot een verrassende ontdekking. Gestaafd door de opgravingen laat tenminste een deel van het
bekende stadsgezicht van Nijmegen, aan de voet van de Valkhofburcht, een meer dan 100 jaar ouder ‘gezicht’ van de stad zien dan werd aangenomen. Bij de uitgave van de Stedenatlas is dus een meer dan 100 jaar oudere, tot nu toe onbekende afbeelding gebruikt als voorbeeld voor de gravure.
Dat betekent bijvoorbeeld ook dat vóór de 15de-eeuwse ommuring van de ‘Nieuwstad’, ten oosten van het Valkhof, de oudere middeleeuwse stadsmuur anders heeft gelopen dan werd verondersteld.
Een tweede kort artikel is een ode aan de vele vierdaagseliederen en
-versjes die Nijmegen kent. Ook de oudere liederen worden tijdens de
wandeltochten nog steeds uit volle borst meegezongen. Het laatste lied van 2023 lijkt een hit te worden.
Nijmeegs Katern 2024/2
In de tweede aflevering van Nijmeegs Katern van 2024 staan wederom twee artikelen. Het eerste verhaalt over een bliksembezoek dat Willem V aan Nijmegen bracht in augustus 1766. In maart van dat jaar was hij als 18-jarige geïnstalleerd als piepjonge stadhouder en in de navolgende maanden bezocht hij diverse steden in de Republiek. De ontvangst in het ‘Oranjegezinde’ Nijmegen was feestelijk. Er was zelfs een aparte stoel met voetenbankje voor hem getimmerd. Aanleiding voor het artikel is de vondst van een door F. Coolen in 1766 getekende kaart, die door de auteurs werd ontdekt in het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC). Uit de kaart blijkt dat Willem als legerleider een inspectiebezoek bracht aan de regimenten op de ‘Mookerheide’, dat wil zeggen niet ver van het gehucht St. Anna, pal ten zuiden van Nijmegen.
Het tweede artikel is gewijd aan de ‘Stoom-Dakpannenfabriek Berg en Dal’. De hier geproduceerde Franse ‘Boulet’ dakpannen van de in 1879 opgerichte fabriek waren tot ver over de grens bekend en worden nog steeds bij ‘archeologische’ opgravingen in Nijmegen en omgeving gevonden. Men was trots op de fabriek en op het procedé, hetgeen blijkt uit de aandacht hiervoor in het bekende Amsterdamse dagblad Het Nieuws van den Dag. Ook toeristische wandelingen vanuit Hotel Groot Berg en Dal leidden langs het terrein. De fabriek, gelegen aan de voet van de toen Duitse Duivelsberg (tegenover de Holdeurn), ging in de crisisjaren van de 20ste eeuw failliet.
Nijmeegs Katern 2024/1
Het eerste artikel in de eerste aflevering van Nijmeegs Katern in 2024
gaat over de belegering en verovering van Nijmegen door niemand minder dan de Bourgondische hertog Karel de Stoute in 1473.
Het artikel is een letterlijke vertaling van een klein deel van de ‘Gelderse Kroniek’ van Willem van Berchen (1415/20-na juni 1481). Hij schreef als eerste een uitvoerige geschiedenis van het hertogdom Gelre. De volledige Nederlandse vertaling van de in het Latijn geschreven kroniek, met een uitgebreide toelichting, zal komend najaar verschijnen bij uitgeverij Verloren, als deel 66 in de reeks Werken van Gelre van de Vereniging Gelre. Dit artikel is een kleine voorpublicatie.
Een tweede artikel is een ode aan tekenaar en schilder Pieter Derksen
(1945 -2019) uit Stokkum, een eigenzinnige kunstenaar die het verstond zijn omgeving minutieus vast te leggen, vooral met potlood op papier.
Een groot deel van zijn circa 1300 tekeningen en een paar honderd
schilderijen is in het bezit gekomen van Heemkundekring Bergh. In die collectie bevindt zich ook een aantal werken van Nijmegen en omgeving, die worden in dit artikel beschreven.
Nijmeegs Katern 2023/5
In de laatste aflevering van Nijmeegs Katern in 2023 wordt de lezer
getrakteerd op een artikel over fabrieksschoorstenen. Dit jaar is door
de European Federation of Associations of Industrial en Technical
Heritage (EFAITH) uitgeroepen tot het Jaar van de Fabrieksschoorstenen.
Hylke Roodenburg, die al zo’n 20 jaar geleden op Noviomagus.nl aandacht
vroeg voor deze verdwijnende monumentale gevaartes, komt met een kleine
geschiedenis en een update van wat nog in Nijmegen bewaard is van dit
industriële erfgoed.
In een tweede artikel schrijft Cees Huisman over een ‘speelreisje’ dat
dominee Jan Scharp maakte in 1809. Gedurende een ruim twee maanden
durende rondreis samen met zijn vrouw en dochter werd ook Nijmegen voor
een paar dagen bezocht. Bij terugkomst in standplaats Rotterdam
verzorgde hij voor een enthousiast publiek een achttiental
‘Voorlezingen’. Vol eerbied verhaalt hij over ‘één onzer oudste steden’,
Nijmegen dus. Het lijvige tweedelige Manuscript van Scharp, waaruit
Huisman putte, bleef bewaard in de Handschriftenverzameling het
Stadsarchief Rotterdam.
Nijmeegs Katern 2023/4
In de vierde aflevering van 2023 4 van Nijmeegs Katern lezen we hoe H.A. Banning in de Katholieke Illustratie vertelt over een toeristisch reisje in 1872 waarin hij ook Nijmegen bezoekt.
Paul van der Heijden memoreert dat precies 100 jaar geleden enkele Surinamers van de Koloniale Reserve in Nijmegen een cricketteam oprichtten.
Het team heeft maar een jaar bestaan: de meeste leden verbleven tijdelijk in Nijmegen en vertrokken na een paar maanden naar Nederlands-Indië.
In de bijdrage Wat staat daer? valt te lezen hoe oud schrift geleerd kan worden met archiefbronnen uit het Regionaal Archief Nijmegen.
In de vierde aflevering van 2023 4 van Nijmeegs Katern lezen we hoe H.A. Banning in de Katholieke Illustratie vertelt over een toeristisch reisje in 1872 waarin hij ook Nijmegen bezoekt.
Paul van der Heijden memoreert dat precies 100 jaar geleden enkele Surinamers van de Koloniale Reserve in Nijmegen een cricketteam oprichtten.
Het team heeft maar een jaar bestaan: de meeste leden verbleven tijdelijk in Nijmegen en vertrokken na een paar maanden naar Nederlands-Indië.
In de bijdrage Wat staat daer? valt te lezen hoe oud schrift geleerd kan worden met archiefbronnen uit het Regionaal Archief Nijmegen.
Nijmeegs Katern 2023/3
Het juninummer van Nijmeegs Katern opent met een artikel van Esther Bánki over de opvang van Hongaarse kinderen die met speciale kindertreinen in de jaren ‘20 en ‘30 van de vorige eeuw naar Nederland werden gebracht om hier aan te sterken. Ook in Nijmegen. Zo kwam de jonge musicus Zoltán Székely naar Nijmegen. En de auteur is benieuwd wie de Nijmeegse gastouders waren van Márta Bubics.
Archeoloog Peter van den Broeke beschrijft de bijzondere opgraving van een sauna uit de Bronstijd in Nijmegen-Noord op het terrein van de voormalige herberg Rustwat aan de Griftdijk.
Nijmeegs Katern 2023/2
In aflevering 2 van dit jaar verhaalt Henk Termeer over Alexander Salonthay de Salontha (1716-1781). Een kritische slavenhouder uit Hees. Kees Brok neemt ons mee op een speurtocht naar de herkomst van drie grote natuurstenen fragmenten die bij sloopwerkzaamheden aan de Doddendaal werden gevonden.
Rob Essers belicht de verschillende fasen van de aanleg van de Slotemaker de Bruïneweg.
Nijmeegs Katern 2023/1
In het rampjaar 1772 werd na lang verzet ook de stad Nijmegen ingenomen door de Franse koning Lodewijk XIV. Over de Franse bezetting en het financieel uitmelken van de bevolking daarna gaat het artikel van Paul Dickmann, gezien door de bril van de Waalse predikant Johann Braun oftewel Brun. In een schotschrift beschuldigde hij de katholieke Nijmegenaren van afpersing en verraad, onterecht meent de auteur getuige het weerwoord van Guillaume Voirst.
Na het bombardement van Nijmegen op 22 februari 1944 kwam een massale hulpverlening tot stand. Hierover schrijft Rob Jaspers, die zich vooral verbaast over de omvang van die hulp aan de getroffen stad. Hij noemt het een solidariteitsles anno 2023, gezien de vele vluchtelingen in Nederland op dit moment.
Nijmeegs Katern 2022/5
In het laatste nummer van 2022 vertelt Kees Moerbeek over zijn zoektocht naar de locatie én de identiteit van een dikke man voor een gebouw op een foto uit omstreeks 1900. Is het echt de dikke Selbach die hier wordt afgebeeld, zoals in Ach lieve tijd werd beweerd in 1985/86 of is het toch iemand anders?
Jos Joosten kreeg een heuse klassieke bootleg van directeur Sandór Joó van een concert van Arthur Rubinstein in 1963 in de Vereeniging te Nijmegen. De rel omtrent de toegang voor alleen Duits publiek werd toen breed uitgemeten in de diverse kranten.
In oktober 2022 overleed ons zeer gewaardeerde en zeer actieve redactielid Hans Wegman, sinds 1998 deel uitmakend van de redactie van Nijmeegs Katern. Voorzitter Els Peters schreef een In Memoriam.
Nijmeegs Katern 2022/4
Na een archeologische vondst van roestende hulzen in een particuliere boomgaard in Oosterhout ging Leo van Midden op zoek naar de herkomst van dit oorlogsmateriaal. Hij komt uit bij Duitse houwitsers die in september 1944 vanuit deze tuin de stad Nijmegen beschoten. Een mooie grote kaart geeft een indruk van het bereik van deze wapens én geeft aan waar de Duitse waarnemingsposten zaten.
De ‘Nijmegenbeleving van Kees ’t Hart’ door Jack van der Weide was voor Rob Wolf aanleiding om een artikel te schrijven over de barakken aan de Verlengde Groenestraat, want hij wist waar de oude foto’s lagen van waar ooit het begin was van het Nijmeegs Lyceum, later NSG.
Nijmeegs Katern 2022/3
Nederlands jongste heilige, Titus Brandsma, was tot in WOII censor van De Gelderlander. Samen met directeur Bodewes stond hij voor de taak zijn geweten te laten prevaleren boven de Duitse persbreidel. Louis van de Geijn laat zien hoe de twee mannen daarmee worstelden, wat Brandsma uiteindelijk met zijn leven moest betalen. Het tweede artikel gaat over de bouwwereld anno 1900, in het bijzonder over twee toonaangevende architecten in die periode. Niet Oscar Leeuw, maar P.G. Buskens is de architect van de Beekse villa, betoogt Willem Ruyters, wat hij met veel bouwkundige details probeert aan te tonen.
Nijmeegs Katern 2022/2
Een dubbelnummer, met fraaie, grote afbeeldingen.
Van de vestingstad Nijmegen is ooit een maquette te zien geweest. Waar die gebleven is, of die überhaupt nog bestaat, niemand die het weet. Wel kennen we de tekeningen die gemaakt zijn voor de bouw van de maquette. Klaas Willem Kiers maakte die in 1751. Peter Altena en Paul Klinkenberg vertellen het verhaal van Kiers, Nijmegen en de maquette. Een gigantische stenen plaat, ontdekt langs de Coehoornsingel, bracht Kees Brok op het idee welke functie die gehad zou kunnen hebben in het voormalige Fort Kijk in de Pot, waarvan de fundamenten nu nog begraven moeten liggen tussen Graafseweg en Julianapark. Hans Wegman verwonderde zich over enkele onverklaarbaar brede wegtracés in Heseveld en ontdekte dat die samenhangen met het ontwerp voor een tunnel onder de Graafseweg. Een nooit gebouwde tunnel. De Canon van Nijmegen is aan een herziening toe. Huub Vilé en Melchior de Grood laten zien welke nieuwe accenten daarbij gelegd worden.
Nijmeegs Katern 2022/1
450 jaar geleden, in 1572, werd Den Briel ingenomen door de Watergeuzen. Die gebeurtenis zien we als opmaat voor de opstand tegen de Spaanse koning en als de geboorte van Nederland. Reden voor een uitgebreide herdenking dit jaar. Je kunt je afvragen of die strijd om onafhankelijkheid in ieder gewest in Nederland op dezelfde manier beleefd werd. Sophie Molema laat zien wat die oorlog en die onafhankelijkheid voor het overwegend katholieke Nijmegen betekend hebben.
Jan Brauer diepte in het archief de ontslagbrief op voor Alexander Salomons, rabbijn en leraar Hebreeuws aan het Stedelijk Gymnasium, in november 1940. Die brief toont ons hoe de Jodenvervolging ook in Nijmegen al snel perfide realiteit werd.
Bloemlezing Nijmeegs Katern:
‘Misdaad of verzet? De zeven onopgeloste gifaanslagen op werkbazen in de Hollandia/Honig Levensmiddelenfabriek te Nijmegen in de bezettingsjaren 1943-1944 en hun nasleep; een reconstructie’
– Henk Termeer, in: Nijmeegs Katern 32(2018) nr 1, p. 2-11
‘Een brief van Maarten Schenck’
– Olga van den Broek, in: Nijmeegs Katern 31(2017) nr 1, p. 2-5
‘Uit het bewogen leven van Harry Burgers’
– Sophie Molema, in: Nijmeegs Katern 31(2017) nr 2, p. 18-23
Index Nijmeegs Katern 1(1987) – 36 (2022), cumulatief alfabetisch op auteursnaam
Hier vindt u de Index Nijmeegs Katern alfabetisch cumulatief 1(1987)-36(2022) met daarin alle artikelen vanaf jaargang 1(1987) tot en met de laatste volledige jaargang.
De artikelen zijn ook afzonderlijk ontsloten in de catalogus van het Regionaal Archief Nijmegen (RAN). Daardoor zijn alle artikelen in de digitale studiezaal van het RAN apart terug te vinden op auteur, titel, trefwoord of persoonsnaam. Zie daarover ook blogbericht van 9.5.2016
De integrale tekst van de jaargangen 1-18 van het Nijmeegs Katern is te raadplegen op de Numaga cd-rom die in juni 2005 is verschenen. Op deze cd-rom vindt u alle publicaties van Numaga vanaf 1954 tot en met 2004. Bestellen kan via
Redactie Nijmeegs Katern
- Dr. P.S.I. (Peter) Altena
- Drs. C.J.F. (Kees) Brok
- Drs. M. (Melchior) de Grood
- Mw. drs. M. (Marga) Jetten, secretaris
- Mw. drs. E.F.M. (Els) Peters, voorzitter
- W. (Willem) Tielen, MA
Redactiesecretariaat
Guyotstraat 1 6524 AV Nijmegen
tel. 024-3230419
e-mail: NijmeegsKatern@numaga.nl
